Kanaatimce...

Avrupa İslâmı Hazmedebilir Mi?

Murat Çiftkaya

05.10.2005- 1111.karakalem.net  

Son günlerin sıcak gündemi, en dış katmanında, bir ulus-devlet olarak Türkiye'nin Avrupa Birliğine tam üyelik görüşmeleriyle ile ilgili. En dış yüzeydeki bu katmanı kaldırdığımızda, onun altında Avrupa'nın dini ve dolayısıyla kültürü farklı, tarihî olarak Avrupa'nın hep "öteki" olarak gördüğü bir toplumu içine buyur edip edemeyeceği konusu karşımıza çıkıyor.

Şüphe yok ki, Türkiye bütün hukukî, siyasî ve ekonomik sorunlarıyla birlikte nüfusunun çoğunluğu Hıristiyan bir ülke olsaydı, bu kadar büyük tartışmalar, kararsızlıklar ve sancılar yaşanmayacaktı. Bu da bizi daha alttaki can alıcı katmana getiriyor. Avrupa’nın kendisini bundan sonra nasıl tanımlayacağı konusuna ve yaşadığı, dahası yaşayacağı kimlik krizine.

Avrupa tarihî, dinî ve coğrafî açıdan kendisini hep İslâm'a ve Müslümanlara nisbetle ve aslında karşıt biçimde tanımlayagelmişti. Diğer bir deyişle Avrupa'yı Avrupa yapan Rönesans, Aydınlanma vs. gibi büyük kavramların yanısıra, İslâmiyet'ti. Avrupa ve İslâm isimli kitabın (Literatür Y.) yazarı Franco Cardini'ye sorarsanız. "Yedinci, sekizinci ve onuncu yüzyıllar, sonra da ondördüncü ve onsekizinci yüzyıllar arasında Müslümanların Avrupa'ya sık sık gerçekleştirdikleri akınlar... Avrupa'nın doğumunu hazırlayan 'şiddetli doğum sancıları' olmuştu. Birkaç tarihçi, Hz. Muhammed'i (paradoksal bir biçimde) Avrupa'nın 'kurucu babası' olarak gördüyse de benzer bir rol Fatih Sultan Mehmed'e... ve onu daha güçlü bir benlik duygusu—ve daha güçlü bir 'ötekilik' duygusu—geliştirmeye teşvik etmiş olan Kanuni Sultan Süleyman'a da atfedilebilirdi." (s. 5)

Eğer tek değil “iki Avrupa”dan bahsedeceksek; birinci Avrupa tarihte hep “öteki”ne karşı bencilce taassubu, semavî hakikatlara karşı tabiatçı felsefenin arzîliğini, kulluğa karşı nefsanî sefaheti, manevî bağlar yerine menfî unsuriyetçiliği ve milliyetçiliği esas aldı kendisine. Günahlarının cezasını sömürgecilik, yeryüzünü paylaşım kavgası ve nihayet iki dünya savaşıyla sadece kendisi çekmedi, neredeyse tüm dünyaya çektirdi. Tam anlamıyla, insanlığın nefs-i emmaresini temsil etti. Okyanusun diğer ucundaki yeniyetme kuzenine rağmen hâlâ böyle.

Dünya savaşları, özellikle ikincisi, Avrupa’nın bir çeşit nefis muhasebesi yaşamasına neden oldu. Bediüzzaman’ın “Leyle-i Kadir’de ihtar edilen bir mesele-i mühimme” başlıklı nefis tahlilinde belirttiği gibi, bu savaşın kazananı yoktu. Zulmü, istibdadı ve merhametsizce tahribatıyla dünya savaşı sadece masumları perişan etmekle kalmamış, mağlupları ümitsizliğe, galipleri telaş ve vicdan azabına düşürmüştü. Dünya hayatının faniliği bütün çıplaklığıyla ortaya çıkmış, medeniyet fantazilerinin aldatıcılığı ve uyutuculuğu herkese görünmüştü. Gaflet ve dalâlet vahyin kılıcıyla parçalanmış, dahası siyasetin, özellikle de dünya siyasetinin gaddarane yüzü ortaya çıkmıştı.

İşte, bugün Avrupa Birliği adını alan organizasyon, İkinci Dünya Savaşından sonra atılan ilk tohumuyla “birinci Avrupa”nın kan dökücülüğüne karşı “ikinci Avrupa”nın bir hamlesi olarak kabul edilebilir. Bunun sonucunda, 60 senedir Avrupa’nın bir çeşit olgunlaşmasından, yeniyetme Amerika’nın gözü dönmüş ve ham politikalarına nisbeten daha barışçı, daha selimane davranmasından bahsedilebilir. Ama yine de, Avrupa’nın tamamen tasaffi ettiğini, eski alışkanlıklarından kurtulduğunu söylemek mümkün değil. Cezayir ve Bosna’daki tutumuyla, dahası yenilerde hortlayan hoşgörüsüzlük ve taassubuyla sınıfta kaldığı kesin. Avrupa bu iki zıt eğilimi—arzîlikten gelen taassup ve enaniyet ile dinden gelen silm ve vicdanîlik—kendi içinde barındırageldi. Birinci Avrupa ile ikinci Avrupa çatışarak birlikte varoldu.

Ve bugün, Avrupa yeni bir dönüm noktasında. İkinci Dünya Savaşından sonra, ikinci büyük kırılmasını zahiren Türkiye ile ama aslında İslâm ile yaşıyor. Tercihi zahiren öyle görünse de Hıristiyanlık’tan değil Avrupalılık enaniyetinden gelen bir taassupla ile semavî dinlerin emrettiği hoşgörü, birarada yaşayabilme cesareti ve açıklık arasında yapıyor, yapacak.

Şurası kesin ki, Avrupa her halûkârda değişecek. Hangi yöne meylederse etsin, şu ânda olduğu şey olmaktan çıkacak. Başka birşey olacak. Avrupalılık enaniyetiyle kendisi olarak kalmak isteyip "öteki" olarak göregeldiği İslâm ve Müslümanları hazmetmemeyi tercih ettiğinde, üzerine kurulduğunu iddia ettiği evrensellik, hoşgörü ve açıklık gibi değerleri kendi eliyle infaz etmiş olacak. Avrupa belki zahiren kendisi olarak kalacak, ama aslında geleceği olmayan, taassup, korku ve fanatizme dayalı boş bir birliktelik olarak sönmeye mahkûm kalacak.

Avrupa İslâm'ı ve Müslümanları hazmetme tercihini seçecek olursa, bu da Avrupa'nın kendisi olmaktan çıkması anlamına gelecek. Kültürel anlamda genlerindeki Hıristiyanlığı değilse bile taassubu ve öteki’ni dışlamayı terkedecek ve Müslümanlarla bir arada aynı çatı altında yaşama iradesiyle manevî-maddî çok şey kazanacak.

Ancak, hükümetlerden çok halkların İslâm’a ve Müslümanlara önyargılı oluşu gerçeği, Cardini’nin şu ifadelerini önemli kılıyor: “Avrupa'daki kamuoyu İslâm âleminin dinî ve kültürel yönlerinin çoğu hakkında hâlâ yeterli bir bilgiye sahip değil; ve 'seküler' veya 'entegrist' (veya diğer belirsiz) nitelendirmeler tümüyle yetersiz görünüyor. Medyada sürekli olarak çokmuş gibi gösterilen vasat nitelikli bilgilerin az oluşu ve inatçı veya sürekli tekrarlanan önyargılar İslâm'la ilgili sakin ve hoşgörülü görüşlerin ortaya çıkışını önlemektedir.”

Avrupa ve İslâm şu ifadelerle bitiyor: “Avrupa bugün İslâm'ın yeni bir 'saldırı'sıyla karşı karşıya, ama bu saldırı daha paradoksal bir özelliğe sahip. Genelde çalışmak ve kendileriyle aileleri için daha iyi bir yaşama koşulu ayarlamak için yasal veya yasa dışı yollardan Avrupa'ya girmiş olan Müslümanların genelde din bilgileri zayıftır; ama yine de geçmişleri kimliklerini oluşturmada ve kendilerini tanımlamada kilit bir unsurdur. Erken yirmibirinci yüzyıl Avrupasındaki Müslümanlar tarihsel açıdan son derece yeni bir konumun içinde. Daru'l-İslâm'ın dışında, şeriat kurallarının geçerli olmadığı topraklarda böylesine büyük, homojen Müslüman grupların bulunuşu tarihte ilk kez olan birşey.”

“İslâm'ın 'üçüncü dalgası' bu nedenle Daru'l-İslâm'ın sınırlarını genişletmemiştir belki, ama kendi içinde hassas bir yeniden tanımlama süreci yaşayan, ekonomik ve toplumsal açıdan güçlü ama istikrarsız, siyasî açıdan güvensiz bir yapıya sahip ve kendi kültür kimliğinden emin olmayan bir Avrupa'yla anlaşmak durumundadır." (s. 249)

Evet, Avrupa gerçek anlamda İslâm ile bir sınav veriyor. Gerçekten, İslâm’ı hazmedebilecek mi? Sonucu hep birlikte göreceğiz.