Kanaatimce...

Oswald Spengler, Avrupa’nın maddî medeniyetiyle dünyaya hükmettiği ve zirvede olduğu kabul edildiği bir sırada, Birinci Dünya Savaşının sonlarında, yayınladığı kitabında Batının son demlerini yaşamakta olduğunu ilân ediyordu: Batının Çöküşü. Spengler, İkinci Dünya Savaşının henüz adım seslerinin duyulduğu 1936’da öldü. Acaba, ikinci ve daha büyük savaşın ardından başka bir kitap yayınlayacak olsa, Avrupa medeniyetinin ölümünü şu başlıkla ilân eder miydi: Batının (Avrupa’nın) Ölümü!

İki Dünya Savaşı, Avrupa için iki önemli dönüm noktasıydı. Birincisi, çöküşü, ikincisi can çekişmeyi simgeliyordu. Gerçekten de, bilindik şekliyle Avrupa 1945 yılında yok oldu. Avrupa’yı Düşünmek isimli kitabın yazarı Edgar Morin’in ifadesiyle “Dünya çapında iki süper güç durumuna gelen galipleri ve kurtarıcıları tarafından kurtarılan ya da yenilgiye uğratılan uluslarının yıkıntıları altında kalan Avrupa 1945’de öldü.”

O güne kadar, tüm insanlığa ışık tutacağı, onlara yeni bir ufuk açacağı, dünya cennetine götüren yolu açtığı iddiasındaki Avrupa, tüm dünyayı karanlığa, kısırlığa ve savaş cehennemine sürüklemiş bir halde öldü. Şerli-hayırlı ideolojileri, kurumları ve uygulamalarıyla, türlü türlü zıtlıklar ve çelişkiler içinde can verdi.

Eski Avrupa’nın sıkıntıları

Avrupa sekülerizmi, yani dünyeviliği şiar edinirken bizzat dünya hayatına düşman olmuştu. Ahiret ve dini dünyadan ayırıp dünyaya talip olduğunu iddia ederken, hem kendi, hem de bütün dünyanın dünyevî huzurunu ve mutluluğunu kaçırmıştı. On milyonlarca cana ve yüzmilyonlarca insanın dünyevî huzuruna kastetmişti.

Rasyonalizmle aklın hükümranlığını ve biricik otorite oluşunu ilân ederken, bu akılsız akılcılıkla çılgınlığa ve deliliğe sürüklenen ve ancak on milyonlarca insanın kanını akıttıktan sonra “aklı başına gelen” de aynı Avrupa’ydı. İlhamını göklerden değil yerden alacağı iddiasındaki Avrupa’nın ulusdevletleri, yeryüzünü paylaşırken öyle kanlı bir kavgaya tutuştular ki, aklın iflasından başka bir şey değildi bu. Diğer taraftan, salt aklın hakikatı ne keşfedebildiği, ne de kuşatabildiği anlaşıldı. Kendinde boğulan akılsız akılcılık, insana varoluş karşısında endişeler, korkular ve acziyetler getirdi. Milyonlarca kilometre ötedeki bir göktaşı karşısında bile ölüm korkusu yaşatan, ölüme çare bulamayan bir akılcılıktı sözkonusu olan…

İnsanın insana yapabileceği en büyük gaddarlıkları da hümanizm bayrağını taşıyan insansever Avrupa sergiledi. Avrupa hümanizminin vicdansız bir vicdan gösterisinden başka bir şey olmadığı çıktı ortaya. “Ben”den ve “biz”den gayrisi acınmaya ve şefkate değil, şiddete lâyıktı. Savaşlarda sivil, kadın, çocuk, yaşlı, masum dinlemeden attığı bombalarla insana duyduğu nefreti kustu Avrupa.

Eşitlik, adalet ve hürriyet gibi değerleri sadece kendisi için istedi; dünyanın diğer toplumları onun için—insan olup olmadıkları bile tartışmalı—koca bir ötekiydi. Aşağı, hükmedilesi ve zenginlikleri talan edilesi bir öteki. Kâh misyoner, kâh sömürgeci şapkası altında dünyanın geri kalanına karşı kendisine “medenileştirici görev” biçen de, faşizm ve bilimsel sosyalizm ya da komünizm adında aynı sosyal evrimci ve ilerlemeci mantığa yaslanan iki zıt kardeşi, dünyanın başına saran da yine oydu…

Yeni bir Avrupa mı doğuyor?

Avrupa, 1945’den sonra yeryüzünün merkezinde değil, kenarında; hükmeden değil, hükmedilen bir kıt’acık olarak ve görünür hatalarından tevbe ederek yeniden doğmaya çalıştı. Daha önce, sömürü ve sömürgecilik, paylaşım, işgal ve savaş üzerine kuruluyken, artık “barış”a yönelmiş görünüyordu.

Kendi içinde önce Kömür-Çelik Birliğiyle, daha sonra Ortak Pazar’la düşmanlıklara son vermeye, barışı daimî kılmaya çalıştı. Sömürgelerindeki bağımsızlık hareketlerine gönüllü-gönülsüz boyun eğdi. İstisnalar dışında, askerî yolla kıt'a ötesi müdahalelere ve savaşlara girmedi.

(Şimdilerde dünyayı idare iddiasını, Batı’nın diğer bir yüzünü taşıyan, ve eski Avrupa’nın ruhunun tenasuh ettiği başka bir ülke taşıyor. Bu ülke, Seyyid Hüseyin Nasr’ın benzetmesiyle, başı kesilmiş bir horoz gibi insicamsızca ve mantıksızca hareket ederek, eski Avrupa’nın kaderini paylaşmaya doğru gidiyor.)

Diğer taraftan, 19. yüzyılın vahşi kapitalizmine karşılık, yeni Avrupa, yine kapitalizm üzere kalsa da, başta Kuzey Avrupa’nın sosyal adaletçi ülkeleri olmak üzere, toplumsal adaletin korunmasına yönelik çabalara sahne oldu. Geçmişe oranla, birey, bireyin hak ve özgürlükleri daha fazla öne çıktı. Sosyal ve siyasal alanda ahengi sağlamaya gayret etti.

Milliyetçilik ideolojisinin beşiği Avrupa, dünyayı kana bulayan ulusal egoların rağmına, girdiği ulusötesi yapılanmayı geliştirerek devam ettiriyor. Bu coğrafyadaki irili-ufaklı ülkeler birer-ikişer bu yapılanmanın içine girmeye çalışıyor.

Halihazırda, Avrupa’nın sayısız sorunu var: siyasî olarak üye devletler arasında ahengi tutturamayışı, ulusdevlet kimliğinin gerçek anlamda aşılamayışı, ekonomik sorunlar vs. Ama bütün bunlardan daha derin, daha esaslı bir soru(n) Avrupa’nın kapısının önünde bekliyor: İslâm

İnsan dinsiz yaşayabilir mi?

Hangi kültüre mensup olursa olsun, insanın dinsiz yaşayamayacağı gerçeğini bir hareket noktası kabul edersek, bir İslâm ülkesi olarak Türkiye’nin katılımı Avrupa’nın kimlik sorununa olumlu katkıda bulunabilir. Ve kimi Hıristiyanların korktuğundan ya da kimi Müslümanların umduğundan farklı biçimde, değişik bir diyalektik süreç başlatabilir.

Yani, tarihte Müslümanlarla—saldırı ya da savunma şeklinde—her temasa geçtiğinde Hıristiyanlığını hatırlayan ve pekiştiren Avrupa, Müslümanları da içine aldığında mutlaka bir dönüşüme uğrayacak.

Yine bir öteki olarak—ama bu defa küçük harfle—içselleştirilecek ve barış içinde bir arada yaşanılacak Müslümanlar ve İslâm, Avrupalıların bi- linçaltlarının derinliklerine itilmiş din olgusuna ilgiyi uyandırabilir. İslâmiyet ve Müslümanlar, geçmişte olduğu gibi, ama bu defa barışçı bir ortamda, Avrupalılara kendi dinî kimliklerini hatırlatabilir.

Hiç şüphesiz, bu ne eskide olduğu gibi akıllardan körü körüne taklit bekleyen bir Kilise Hıristiyanlığının hükümranlığı, ne de iyimser Müslümanların umduğu gibi on milyonlarca Avrupalı’nın Müslüman oluşu şeklinde gerçekleşecek. Belki, İslâmiyet, Hıristiyanlığın içi boşaltılmış semavî değerlerinin ve hakikatlarının yeniden hatırlanması ve ihyası için bir kaynak veya bir yardımcı nokta teşkil edebilecek.

İster “gerçek İsevilik,” ister “hanif din,” ister “doğal din” şeklinde isimlendirilsin, bu yöneliş Hıristiyanlık içinde, ama Kilise Hıristiyanlığından farklı olacak gibi görünüyor. Tarihindeki sarkaç salınımlarının—ortaçağdaki dogmatik Hıristiyanlık ve onun akabinde dini dışlayan Aydınlanma sürecinden sonra—Avrupalı’nın dine yeniden yönelişi beklenebilir ve makul bir gerçek.

Dolayısıyla, Avrupa’da Müslüman bir ülkenin ve toplumun varlığı, Avrupa’ya kaybettirdiği sanıldığı anda, dinini—hakikatleriyle birlikte—yeniden kazanmasına katkıda bulunabilir. Tek bir şartla: Avrupa İslâm’ı ve Müslümanları bir “öteki” görmeyip, onu gerçekten tanımaya, anlamaya ve ondan istifade etmeye çalışırsa…

Son bir nokta: Türkiye’ye ne olacak?

Türkiye’nin Avrupa’ya katılımıyla millî (resmî ideolojinin?) egemenliğinden başka kaybedecek bir şeyi yok gibi. Ama, tıpkı Avrupa gibi, Türkiye de, İslâm da eskiden olduğu—ya da olduğu sanıldığı şey—şey olmaktan çıkacak.

Birincisi, devlet mekanizması, seküler ya da dinî bir ideolojik aygıtı olarak düşünülmekten veya hedeflenmekten çıkacak. Böylece, bütün kesimler gibi dindarlar da resmî ideolojinin tahakkümünden kurtulup, göreceli bir özgürlük ortamına kavuşacak.

Bir o kadar önemli bir değişim, muhtemelen, dindarların devlet ve iktidar merkezli akıl yürütmelerden uzaklaşıp semavî mesajın muhatabı olan bireyi, ve bireyin varoluş sorunlarını esas alan tefekküre geçişte yaşanacak. Müslümanlar miyoplaştıran ve güçsüzleştiren güç politikaları yerine, hayata dönecekler yüzlerini.

İslâm, Müslümanlarca Hıristiyanlık ya da diğer dinlerin “antitezi” veya karşıtı olarak değil,—umulur ki—diğer semavî dinlerin hakikatlerini tamamlayan; dünyeviliğe, dindışı algılama ve hayat tarzlarına derman olacak bir hakikat kaynağı olarak algılanacak.

Gayretli Müslümanlar, totolojik bir kısır döngü içinde, yakîn'ini çoktan yitirmiş insanlara dini âyet ve hadislerle dayatmanın ötesine geçip, insanî düzlemi, insanî soru ve sorunları muhatap almak ve varoluşa dair hem akılları, hem de kalbleri tatmin edecek bütüncül ve derinlikli cevaplar üretmek zorunda kalacaklar…